d1f3fae2-c18b-4474-963d-5605407f7f70 STO Café zet spotlight op samenwerking met ROC van Twente op De Sumpel Op vrijdagmiddag 20 januari was STO Twente met haar STO Café te gast bij het ROC van Twente op De Sumpel in Almelo. Het driekoppige thema: samenwerking, drempels verlagen en de doorlopende leerlijn. Hoogtepunt waren twee voorbeelden van een inmiddels goede samenwerking tussen De Sumpel en de STO-subregio’s Oldenzaal en Almelo eo op twee terreinen: oriëntatie op het mbo binnen de profielen en het samenwerken aan een doorlopende leerlijn/leerroute. Veel interesse Opvallend was het aantal vragen dat de STO-collega’s naar aanleiding van de verschillende presentaties gaven. Er is duidelijk een informatiehonger vanuit het technisch vmbo naar het technisch mbo, en vice versa. Bij programma manager STO Twente Marieke Rinket kwamen inmiddels vragen binnen of een soortgelijke bijeenkomst ook voor andere technische aandachtsgebieden (installatie, ICT, bouw) georganiseerd kan worden in samenwerking met het ROC van Twente. Diverse presentaties Jan Ooms is directeur College voor Bouw & Vervoer bij ROC van Twente. Na zijn verwelkoming van de vele Twentse STO-belangstellenden gaf hij een korte presentatie over De Sumpel: “We hebben hier ongeveer 1800 studenten BOL en BBL. Op het vlak van techniek bieden we de opleidingen ICT, Entree (niveau 1), Elektrotechniek, Personenauto’s en Transport & Logistiek.” Daarna gaven de teammanagers van de opleiding Transport & Logistiek (Mieke van ’t Oever) en de opleiding Mobiliteit (Alette Bijsterveld) een specifiekere presentatie. De essentie van de aanpak van De Sumpel? Veel aandacht geven aan het ontdekken waar het technisch talent van de leerlingen écht ligt. Of, zoals Roy van den Berg, senior docent Transport & Logistiek het verwoordde: “Niets is vervelender voor een leerling dan er gaandeweg achter te komen dat je niet de juiste techniekrichting hebt gekozen.” Uitleg twee bijzondere samenwerkingen tussen STO Twente en De Sumpel Het volgende programmaonderdeel was de toelichting op twee bijzondere samenwerkingen tussen STO Twente en De Sumpel. Zo vertelde Jan van der Meij, directeur van het Alma College, hoe hun techniekleerlingen gastvrij worden ontvangen door Mieke van ‘t Oever op De Sumpel. Deze vmbo-leerlingen moeten in hun opleiding een stukje logistiek doen. Om precies te zijn: hoe je een vrachtwagen met een heftruck of reachtruck veilig en efficiënt belaadt. Door gebrek aan een vrachtwagen, en ook ruimte daarvoor op het Alma College, klopte Jan succesvol aan bij Mieke van ’t Oever. De leerlingen mogen nu de vrachtwagen en de heftrucks op De Sumpel benutten om dit lesgedeelte over logistiek goed te kunnen oefenen. En wie hier te jong voor is, kan dit leren via Virtual Reality. Jan: “’We hebben inmiddels een convenant afgesloten om meer van dit soort samenwerkingen op te zoeken, uitmondend in bijvoorbeeld een doorlopende leerlijn of doorlopende leerroute.” Oriëntatie op het mbo binnen de techniekprofielen De tweede samenwerking werd gepresenteerd door Wout Ensink van het Twents Carmel College in Oldenzaal. De docenten van het profiel M&T aan de Potskampstraat werken hiervoor samen met Aletta Bijsterveld met de focus op M&T als treffend voorbeeld van de oriëntatie op het mbo binnen de techniekprofielen. De insteek? De leerling kiest op basis van zijn of haar interesse, en in het kader van een oriëntatie op het vervolgonderwijs, één van de profielvakken. Met hierin zowel een opdrachtomschrijving vanuit het vmbo alsook een aansluitende opdrachtomschrijving vanuit het mbo. Bijvoorbeeld (vmbo) het testen van een thermostaat met behulp van een pannetje en een temperatuurmeter. Gevolgd bij De Sumpel door de mbo-opdracht om een thermostaat te testen met een infrarood temperatuur meter. De winst? Wout: “De leerling ervaart een extra stimulans om door te gaan in de techniek en maakt kennis met techniek op het mbo vanuit Loopbaan Oriëntatie en Begeleiding. Eveneens ervaart de leerling dat de opdracht aansluit op het profiel binnen het vmbo. We willen deze opzet ook vertalen naar andere profielen zoals PIE en BWI.” Afrondend alsnog alle tijd voor de resterende vragen De rondleiding langs alle techniekopleidingen bij De Sumpel liet zien hoeveel aandacht er voor de techniekleerlingen is vanuit veelzijdig ingerichte techniekruimten. Na de rondleiding was er tijd voor een drankje en gingen de STO-collega’s door met het stellen van vragen die door tijdgebrek na de diverse presentaties niet gesteld konden worden. Een stukje informele docentontwikkeling in een ongedwongen setting. MENU

02cb8d4f-a471-4276-be39-df0d0bce0975 STO Café eindigde met Brand Meester Dit keer streek het STO Café van STO Twente neer in de subregio Rijssen – Holten. Het bedrijf Aqua+ opende gastvrij haar deuren voor de bijna 30 deelnemers aan het STO Café op vrijdag 12 april. Het spectaculaire slot van de rondleiding mocht er zijn: een brand die ervoor zorgde dat de superieure sprinklerinstallatie van Aqua+ deed wat het moet doen: blussen! Enthousiaste partner STO Twente Familiebedrijf Aqua+ is Nederlands marktleider in het ontwerpen, installeren en onderhouden van sprinklersystemen en andere brandbeveiligingsinstallaties. Het bedrijf telt vijf vestigingen door heel Nederland met in Goor de hoofdvestiging. Al enige tijd doet Aqua+ als techniekbedrijf enthousiast mee met STO Twente. Zoals eerder met Girls Day en Careerday-on-Tour. En met De Waerdenborch in Holten en Goor bestaat inmiddels een hechte band. Volop kansen voor ook mbo’ers De ontvangst was hartelijk door Kristel Konst, manager HR, samen met een stagiair HRM, inclusief een drankje en een versnapering. Bij de inleidende presentatie kregen de deelnemers uitleg over het bedrijf Aqua+ met uiteraard een toekomstgericht accent op de vele mooie mbo- en hbo-functies in de techniek en meer die Aqua+ biedt. Dit innovatieve bedrijf investeert graag in het aantrekken van jong technisch talent, zoals met stage lopen of afstuderen bij Aqua+. Jong talent gaat mee de bouw op en leert tussendoor veel over de theorie, wetgevingen en natuurlijk over Aqua+ zelf. En zoals gezegd: via STO Twente werkt Aqua+ inmiddels met vmbo-scholen samen. Jong beginnen en de kracht van de lange adem Aqua+ begint met het interesse kweken voor techniek al bij groep 8 in het basisonderwijs! Deze leerlingen krijgen een rondleiding en Aqua+ laat hen een aansprekend proefje doen. Als het een beetje meezit, komen zij in hun middelbareschooltijd nog een keer langs. Vervolgens hoopt Aqua+ dat ze tijdens hun mbo- of hbo-studie aan Aqua+ denken wanneer zij in de fase komen van stagelopen. René Sikkelbein is binnen Aqua+ actief als opleidingscoördinator: “Wij vinden het heel belangrijk om niet alleen ons bedrijf te vertegenwoordigen, maar ook om leerlingen alle mogelijkheden mee te geven die een technisch bedrijf kan bieden en welke opleiding een leerling daarvoor nodig heeft. Kortom, een breed beeld dus.” Ook aantrekkelijk is dat Aqua+ intern opleidingen verzorgt voor haar collega’s onder de vlag van AquaSkills opleiding. Rondleiding Vervolgens kregen de deelnemers een inspirerende rondleiding door het bedrijf met werkplaats en prefab voormontage. Ook de mooie ruimte voor de AquaSkills opleiding kon de goedkeuring wegdragen van de vele techniekdocenten bij dit STO Café. De bulk van het werk, het monteren en servicen van de sprinklerinstallaties, gebeurt bij klanten ter plaatse. Aqua+ heeft hiervoor een groot wagenpark. Veel medewerkers zijn dan ook buiten de deur werkzaam. Brand!!!! Afsluitend hoogtepunt van het bezoek was het onder veilige en gecontroleerde omstandigheden zien ontstaan van een vuur in een testruimte. Met uiteraard de climax van de sprinklerinstallatie die precies deed waar het voor bedoeld is: het vuur bestrijden. De deelnemers filmden deze demo gretig met hun mobieltjes en waarschijnlijk staan de filmpjes inmiddels op heel wat social media-kanalen. De napraat onder het genot van een drankje was gezellig en bleek opnieuw een uitgelezen moment voor veel STO-collega’s om onderling even wat dingen aan te kaarten of te regelen. Aqua+, bedankt! MENU

3e88a91c-9069-4740-b8a2-ceb4fe419d74 Doorlopende leerlijn drones is airborne Vliegen met drones krijgt binnen STO Twente steeds meer power. Elke subregio heeft zijn eigen ‘aanvliegroute’. Neem Het Bonhoeffer College uit de STO subregio Enschede: daar werken ze hard aan een doorlopende leerlijn voor drones van basisschool-vmbo-mbo. Een super geslaagd onderdeel daarvan was het drone event ‘Vlieg met ons mee!” op 27 september bij Space53 en Twente Airport, beide gevestigd op de Technology Base. “Speciaal bedoeld voor zowel basisschoolleerlingen als vmbo-leerlingen. Hiermee bouwen we concreet aan een doorlopende leerlijn drones”, aldus de altijd enthousiaste aanjager Wendy Pereira – Smit. Hiervoor werkt zij nauw samen met Corine Noordink, leerkracht en ontwikkelaar bij Diskoever én aangehaakt bij STO Twente. Leerlijn drones geïntroduceerd Verleden jaar startte het Bonhoeffer College in de STO subregio Enschede met het project Drones. Wendy Pereira - Smit: “STO Twente maakte het mogelijk dat zes (techniek)docenten en een docent uit het basisonderwijs hun vliegbrevet konden halen. Zij zijn nu allemaal bevoegd.” Op het Bonhoeffer College is inmiddels de leerlijn drones geïntroduceerd. Wendy: “Op basis van nieuw ontwikkeld lesmateriaal maken leerlingen vanaf leerjaar 1 spelenderwijs kennis met dronevliegen. Een onderdeel hiervan is een box met kleine drones waarmee ze in de klas veilig kunnen vliegen. Vorig jaar is dat lesmateriaal ook gepresenteerd aan de basisscholen in Enschede op de aanbiedingsmarkt van Kids4Twente. Een platform waar basisscholen kunnen putten uit onderwijs voor W&T.” Lesmateriaal koppelen aan werkbezoek Wendy: “Deze dronebox als lesmateriaal is goed ontvangen. Naast twee kleine drones in deze box leveren we daarin ook lesmateriaal mee zoals over: wat is de geschiedenis van de drone? Wat betekent het begrip vliegvaardig? Hiervoor hebben we een lesboek gemaakt met oefeningen die de leerlingen op dit event konden uitvoeren, met eveneens ondersteuning voor de docent. Ook bevat de box posters met QR-codes zodat leerkrachten en docenten de dronelesfilmpjes terug kunnen zien met hun leerlingen. Eveneens komt een belangrijke vraag in dit lesmateriaal aan de orde: hoe word je eigenlijk dronepiloot van beroep? Een onderdeel van de LOB (Loopbaan Oriëntatie). Een aantal basisscholen in Enschede en omgeving maakt inmiddels volop gebruik van dit lesmateriaal als onderdeel van het droneproject “Vlieg met ons mee!” Hierdoor kregen we het idee dit lesmateriaal te koppelen aan een werkbezoek op Space53 op de Technology Base op Vliegbasis Twente. Leerlingen uit hoofdzakelijk groep 7 en 8 van vier basisscholen uit Enschede én leerlingen leerjaar 1 van Bonhoeffer College Geesinkweg deden hieraan mee.” Bedrijfsbezoek, spetterende demo dronevliegen en rondrit Het veelzijdige event bestond onder andere uit een bedrijfsbezoek bij gastheer Space53. Dit is een test- en ontwikkelcentrum voor onbemande systemen in de lucht, op het land of in het water. Wendy: “Ook kregen de leerlingen uit zowel de basisscholen als vmbo een spetterende demo dronevliegen verzorgd door professionals van de Luchtmacht.” Het feit dat deze professionele drones maar liefst 50.000 euro kosten, liet de monden wel even zakken van bewondering. Wendy: “Natuurlijk lieten de leerlingen binnen in de hal ook hun eigen vliegvaardigheden op een heus raceparcours zien. Er zijn ook leerlingen die zelf obstakels voor de race hebben meegenomen. Deze obstakels hebben ze tijdens de les op school gemaakt in het kader van de ontwerpopdracht die in het lesmateriaal zit.” Het derde onderdeel was een rondrit over het vliegveld. “Dankzij sponsoring hebben we een bus kunnen inhuren voor deze dag”, benadrukt Wendy. Uiteraard hebben de leerlingen van de basisscholen en vmbo eerst uitleg gehad op school over de veiligheidsvoorschriften op een vliegveld.” Martijn Mennen, programmamanager Space53: “Het is bijzonder om hier het basis- en voortgezet onderwijs samen bezig te zien met drones, in totaal 120 jonge leerlingen! Voor ons is dit de eerste keer om deze jonge doelgroep hier te mogen ontvangen. Heel mooi, want met de acceptatie van drones als innovatieve techniek kun je in onze ogen niet vroeg genoeg beginnen!” Doel: ontwikkelen doorlopende leerlijn Het doel van Wendy en haar collega’s binnen STO Twente is om een doorlopende leerlijn voor dronevliegen te ontwikkelen. Wendy: “Hierbij kijken we niet alleen naar het basisonderwijs, zoals met deze dag op Vliegveld Twente, maar borgen we ook dat ons lesmateriaal aansluit op het mbo. Ik kan trots melden dat ik dit schooljaar mijn eerste kandidaat op het Bonhoeffer College heb die het Keuzevak Drones gaat afsluiten. Nu geven we dronevliegen in klas 1 van het vmbo. De bedoeling is dat klas 2 er ook in gaat meedraaien. En in de bovenbouw wordt dronevliegen een keuzevak, dat de leerlingen kunnen afsluiten onder de vlag van Dienstverlening & Producten (D&P). Op ROC van Twente zouden ze daarin verder kunnen leren, daar hebben we nu goede contacten voor lopen met ROC van Twente. Kortom, we gaan bij de doorlopende leerlijn voor een solide opbouw, we willen deze leerlijn duurzaam neerzetten. Dat is heel belangrijk.” Wendy kan melden dat de projectmatig aanpak van Het Bonhoeffer College vanuit STO Twente om tot een doorlopende leerlijn voor drones te komen ook de interesse heeft gewekt van andere STO-regio’s in Nederland. MENU

6de8b62b-ad6b-4217-9378-1fe02d43aaa4 Groep 7/8 ontdekt Ozobot op gastvrij CSG Het Noordik Vroomshoop Techniek is voor alle leeftijden! Dus leerde CSG Het Noordik Vroomshoop een basisschoolgroep 7/8 hoe je een Ozobot programmeert. Ook kregen de leerlingen van de Willibrordusschool een rondleiding door het mooie Praktijklokaal PIE van het Noordik. Kortom, een échte ontdekmorgen in de doorlopende leerlijn po-vo. Rondleiding Praktijklokaal PIE Nico van Harten is instructeur PIE op Het Noordik in Vroomshoop. Docent Eric Raanhuis . is zijn collega. Samen ontvingen zij de bij binnenkomst al razend nieuwsgierige leerlingen, zo’n 20 in totaal. Na een welkomstwoord van Eric leidde Nico de leerlingen enthousiast door het Praktijklokaal PIE en liet hen alle facetten zien van Produceren, Installeren en Energie. Bijvoorbeeld het in elkaar lassen van werkstukken zoals een heuse barbecue. Onder de veilige begeleiding van Nico mochten alle leerlingen zelf een knipmachine in werking zetten en een stukje metaal afknippen. Maar ook vertelde Nico over de allernieuwste technologie die Het Noordik hier aan haar vmbo-leerlingen presenteert, zoals een ultramoderne 3D printer en laser snijder. De aanschaf van een CNC plasmasnijder is als investeringswens ingediend bij STO Almelo e.o. en inmiddels gehonoreerd. Eric Raanhuis: “De leerlingen kunnen hiermee hun eigen technische tekeningen uitsnijden.” Belang van robotisering getoond En toen was het tijd voor de Ozobot. Eric Raanhuis liet eerst een actueel filmpje ziet waarin het fenomeen van de robot in een fabrieksomgeving helder werd getoond. Van belang, zodat de leerlingen uit groep 7/8 de Ozobot niet alleen als speeltje ervaren, maar inzien dat geprogrammeerde robots steeds meer (zwaar) werk uit handen nemen in productieomgevingen. Of dat banen kost? Wel de zware sjouwbanen, maar door de robotisering is er juist veel meer behoefte aan operators die de robots programmeren en bedienen. Mooie mbo-banen, en die opleidingsroute start op het…technisch vmbo! Speels leren programmeren De Ozobot is een programmeerbare robot ter grootte van een halve pingpong bal met wieltjes. Het principe is vergelijkbaar met de bekende maairobot voor in je tuin. Dit stukje intelligente technologie is geschikt voor elk onderwijsniveau. Dus ook voor groep 7/8 van het basisonderwijs. Eric Raanhuis: “De Ozobot heeft lichtsensoren aan zijn onderkant, waarmee hij kan ‘zien’. De Ozobot programmeren is voor de leerlingen met kleurcodes heel gemakkelijk en tegelijkertijd leerzaam.” Overigens, de leerlingen van het Noordik maken ook helemaal zelf een robotauto die vergelijkbaar is met de Ozobot. Deze kan geen kleuren lezen, maar is programmeerbaar via de computer. Bijvoorbeeld de vereiste vormen snijden ze met een lasersnijder uit hout, aangevuld met ingekochte elektronica. Eric: “Maar het is nu nog een stap te ver om hun versie net zo klein te maken als de officiële Ozobot.” Natuurtalenten! De leerlingen pakten de opdrachten snel op en konden ook prima overweg met de laatste, uitdagende opdracht. Hierbij moesten ze een heel circuit tekenen, inclusief kleurcodes, voor de Ozobot die er een denkbeeldig dagje op uit ging. Ging het bijvoorbeeld regenen op het dagje uit? Dan bewoog de Ozobot zich direct sneller over het circuit om onder de regen uit te komen! En dat allemaal dankzij de programmeer skills van deze jonge natuurtalenten! Positieve reacties leerlingen De reactie van de leerlingen? Positief! Eén meisje zei dit: “Ik ben thuis zelf ook al aan de slag geweest met een grote robot. Die kan ik zelf programmeren. Heel leuk! Ik vind het super interessant, kocht de robot zelf en heb thuis uitgezocht wat er allemaal mee mogelijk is. Daar heb ik heel veel van geleerd!” Marèl Timmerman is leerkracht van de deelnemende leerlingen uit groep 7/8: “Wij willen graag meer met techniek doen, dus daarom sluit dit project goed aan. Mooi om te zien hoe enthousiast de leerlingen aan de slag gaan met de Ozobot. En in één moeite door ervaren ze tijdens deze morgen hoe de sfeer is in het voortgezet onderwijs. Kortom, er is hier van alles voor hen te zien en mee te maken!” Volgend jaar weer! En…het blijft niet bij deze ene keer. Eric Raanhuis: “Een nieuwe afspraak voor komend schooljaar met de leerlingen die dan is groep 7/8 zitten, is inmiddels gepland.” Ook dank aan Valentino, derdejaars leerling PIE. Hij ondersteunde de leerlingen bij het programmeren van de Ozobot. MENU

5b9c4c38-931f-447d-9924-478c6b6c4cef STO subregio Almelo e.o. op bezoek bij opleidingscentrum Kampus in Rijssen De STO subregio Almelo e.o. oriënteert zich graag breed, dus ook buiten het werkgebied. Zoals op woensdag 21 juni met een bezoek aan het gastvrije opleidingscentrum Kampus in Rijssen. Een uitgelezen moment om aansluitend ook te vergaderen over alle lopende en voorgenomen STO-zaken, in een door Kampus beschikbaar gestelde overlegruimte. Opleidingscentrum voor veelzijdig vakmanschap Rond de 15 STO-collega’s uit Almelo e.o. werden hartelijk ontvangen door Anniek van Buren. Zij is verantwoordelijk voor de marketing van REMO West-Twente, één van de partners van Kampus. Anniek verzorgde een veelzijdige rondleiding langs alle opleidingsdeelnemers in Kampus. Anniek: “Kampus is een opleidingscentrum in Rijssen voor verschillende vakopleidingen uit sectoren waarin veel vraag is naar talentvolle vakmensen, van bouw, installatietechniek en zorg tot en met retail. De opleidingspartners in Kampus zijn ROC van Twente, REMO, Bouwmensen en Zorggilde.” Daarnaast hebben de netwerkpartners van Kampus, onder meer in de transport en logistiek, infra en interieurbouw, een belangrijk aandeel in het nieuwe concept. Het viel de STO-collega’s op dat bij alle vakopleidingen de allerlaatste hoogwaardige apparatuur voor de leerlingen stond opgesteld. Anniek: “Dit is het resultaat van onze nauwe samenwerking met het bedrijfsleven.” STO Twente partner CSG Reggesteyn actief betrokken Ook STO Twente partner CSG Reggesteyn is actief betrokken om leerlingen uit de bovenbouw bij Kampus les te kunnen geven. Anniek: “Het doel van Kampus, met daarbinnen het Experience Center, is dat het ook vmbo-leerlingen motiveert om een beroep in de techniek te kiezen.” Niet voor niets is CSG Reggesteyn al in Kampus actief met de afdelingen BWI en PIE bij respectievelijk Bouwmensen en Remo. Sterker nog: het souterrain van REMO wordt momenteel volledig ingericht als volwaardig PIE-lokaal voor het voortgezet onderwijs. Na de herfstvakantie zal het deels in gebruik zijn voor de PIE-leerlingen van CSG Reggesteyn. Experience Center: alle vmbo-leerlingen uit Twente zijn welkom Hart van Kampus is het Experience Center. Dit wordt de innovatieve etalage voor nieuwe trends en ontwikkelingen in de bouw, de zorg, retail en techniek. Anniek: “Hier zal het bruisen van de energie, waar bedrijven zich presenteren en hun nieuwste innovaties lanceren. Jongeren en volwassenen kunnen in het Experience Center nieuwe skills ontdekken, hun talenten ontwikkelen en daar vervolgens verder mee aan de slag. Het Experience Center wordt ook een plek voor verbinding, ontmoeting en branche overstijgende samenwerking en zal openstaan voor leerlingen van het vmbo uit heel Twente.” Koninklijk bezoek! Koning Willem-Alexander bezocht woensdag 28 juni opleidingscentrum Kampus in Rijssen, samen met minister Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Een enorme eer met ook een groot aantal positieve reacties. Aansluitende vergadering Na de inspirerende rondleiding en een kop koffie gingen de bezoekers uit Almelo e.o. rond de tafel om een aantal STO-gerelateerde onderwerpen door te nemen. Zoals de inhoud en de jaarplanning van het succesvolle concept van school overstijgende keuzevakken en ook de plannen hiervoor in het schooljaar 2023 – 2024. Ook de overlegstructuur binnen STO Almelo e.o. kwam aan bod met enkele aanpassingen om dit nog meer gestructureerd en efficiënter aan te vliegen. Tot slot kwam ook de voortgang over de nieuw te ontwikkelen hybride app naar voren, waarover in het najaar meer te lezen is in de nieuwsbrief van STO Twente. Namen de STO subregio Almelo: “Kampus, bedankt!” MENU

26ece349-d06e-445b-bdf1-7b00253d4a13 Technolab: aan de slag met VO én PO CSG Reggesteyn Rijssen beschikt sinds kort over een Technolab. Deze inspirerende ruimte mag zich het tweede Makeblock Innovation Space in Nederland noemen. Het Technolab biedt wetenschappelijke en technische onderwijsleermiddelen waarmee VO- én PO-leerlingen aan de slag kunnen en is mogelijk gemaakt door subsidie van Sterk Techniek Onderwijs Twente. Maarten Scholten, projectleider Sterk Techniek Onderwijs is trots op de komst van het Technolab waar leerlingen in aanraking komen met nieuwe moderne technologieën. Op deze manier willen ze leerlingen een goed beeld van techniek en technologie geven. “Het doel van Sterk Techniek Onderwijs Twente is om techniek beter op de kaart te zetten. Het TechnoLab is een van de middelen die we hiervoor inzetten. Uiteindelijk hopen we dat dit bijdraagt aan meer leerlingen die kiezen voor een technische opleiding en beroep”, aldus Maarten.Ook PO profiteert Deze ruimte, met al haar innovaties, moderne leermiddelen en de kennis van de docenten, is niet alleen voor de leerlingen op CSG Reggesteyn beschikbaar. “Ook de basisscholen in de regio zijn welkom. Sterker nog: de eerste basisscholen staan al in de startblokken om aan het werk te gaan in ons TechnoLab”, vertelt Maarten Scholten. “Daarnaast lenen we bijna alle leermiddelen ook uit aan het basisonderwijs, zodat ze op die manier in alle groepen hier mee kunnen werken.”Onderzoekend & Ontwerpend Leren Het TechnoLab maakt gebruik van de werkvorm “Onderzoekend & Ontwerpend Leren” (OOL). Dit stimuleert leerlingen om creatief, analytisch en oplossingsgericht te denken. Daarnaast staan de “7 werelden van techniek” centraal. Die laten zien dat alles om ons heen verbonden is met techniek. Van zorg en voeding tot wereldhandel en duurzaamheid. Maarten: “Leerlingen krijgen hierdoor een beter beeld van waar techniek allemaal van invloed op is. Daardoor weten zij beter welke baan- en opleidingsmogelijkheden er zijn op technisch gebied, passend bij hun interesses.”Nieuwste technieken onder handbereik “Het TechnoLab beschikt over de ruimtes Inspire, Create en Make die zijn ingericht met de nieuwste technieken waar leerlingen aan de slag kunnen met uitdagende projecten en vraagstukken. Hierbij maken ze gebruik van mechatronica, drones, virtual reality, augmented reality, lasersnijders en de meest geavanceerde 3D-printers, die kunnen printen met koper en carbon.”Docenten delen kennis Daarnaast krijgen de docenten via deze samenwerking toegang tot het “Future Classroom Lab programma” van European Schoolnet. Via deze Future Classroom kunnen Rijssense docenten hun kennis met betrekking tot modern en technologisch onderwijs delen met collega’s binnen Europa. MENU

19ec2100-4a6c-48ca-90d1-89ed5b636b3f STO Twente krijgt een technisch zusje genaamd Techkwadraat Het zal niemand ontgaan zijn: Sterk Techniekonderwijs krijgt een zusje: Techkwadraat. STO Twente ontvangt hier veel vragen over. Hoewel het programma Techkwadraat zich nog in een heel pril stadium bevindt, proberen we toch jullie vragen te beantwoorden. Wat ís Techkwadraat? In de eerste fase van Techkwadraat 2025-2027 stelt de overheid 129 miljoen euro beschikbaar voor het uitvoeren van plannen voor technologieonderwijs. Dit op basis van het interventiekompas voor leerlingen in het basisonderwijs, speciaal onderwijs, vmbo-tl, havo en vwo. De start van de uitvoering van goedgekeurde plannen in de regio’s valt samen met de start van het schooljaar 2025/2026. Wie komt in aanmerking? Regionale consortia bestaande uit basis- en voortgezet onderwijsscholen (vmbo-tl, havo en vwo) mét bedrijven, bibliotheken, musea, technohubs en meer. Hoe verhoudt Techkwadraat zich tot Sterk Techniekonderwijs? Voor leerlingen in het vmbo (bb/kb/gl) voorziet het programma Sterk Techniekonderwijs al in financiële middelen en structurele aandacht voor techniekonderwijs. Techkwadraat vult dit programma aan door te focussen op het primair onderwijs en de overige voortgezet onderwijssoorten (vmbo-tl, havo, vwo). Hoe kan Techkwadraat in Twente profiteren van STO Twente? Het Techkwadraat-programma krijgt als eis mee dat activiteiten niet dubbel bekostigd of gesubsidieerd worden in relatie tot STO. De ministeriële boodschap is daarmee dat Techkwadraat nauw dient samen te werken met STO en voortbouwt op wat er door STO al is bereikt. Gelukkig is STO Twente erin geslaagd een stevige structuur neer te leggen, inclusief tal van activiteiten en contacten Die is prima te benutten voor en door Techkwadraat. Tijdpad Als eerste fase geldt dat de consortia, onder andere bestaande uit po- en vo-scholen, zich uiterlijk 17 oktober aanmelden. Voorkeur voor bewezen Twentse model In een recente eerste startbijeenkomst over Techkwadraat voor de provincie Overijssel gingen de potentieel aan Techkwadraat deelnemende partijen in groepjes in overleg. Al direct vormde zich spontaan een Twentse overleggroep. Vertegenwoordigers van STO Twente duidden hierin hoe goed het werkt als je je Twente-breed organiseert, met eveneens behoorlijk zelfstandige subregio’s. De consensus na dit informele overleg was, dat de potentieel aan Techkwadraat in Twente deelnemende partijen zich ook willen organiseren conform dit model. Wat hierbij helpt, is dat Marieke Rinket, programmamanager STO Twente, voor Techkwadraat is aangesteld als regio-ondersteuner Techkwadraat voor Twente en de Achterhoek. Benieuwd? Kijk op www.techkwadraat.nl MENU

0910d8c7-37fa-4f23-8eae-70be85bbbc77 Gastles elektrotechniek ROC van Twente helpt techniek op de kaart zetten Donderdag november kwam ROC van Twente naar Het Noordik in Vroomshoop voor gastlessen Elektrotechniek voor de derde- en vierdejaars PIE-leerlingen. Dit initiatief ontstond vanuit het recente STO-café bij ROC van Twente. Gert-Jan Fisscher is docent én vmbo-coördinator bij ROC van Twente. Hij gaf de gastlessen, samen met twee van zijn leerlingen: “Ik wil dat de leerlingen een eerlijk beeld van de materie en de opleidingsmogelijkheden krijgen.” Vernieuwde opleiding Technicus Engineering ROC van Twente legt steeds meer verbindingen met het vmbo. Voor STO Twente is ROC van Twente dan ook een belangrijke partner. Gert-Jan: “Ik draag er graag aan bij om de jeugd op het Twents vmbo te interesseren voor elektrotechniek, met als achterliggend doel doorlopende leerlijnen te creëren. Eerder hadden we binnen ROC van Twente vier Technicus Engineering opleidingen in de richting van Elektrotechniek, Werktuigbouwkunde, Installatietechniek en Mechatronica. Die zijn nu gebundeld in één opleiding en de verschillende techniekrichtingen worden in modules aangeboden. De eerstejaars die van het vmbo komen krijgen in het eerste jaar dus alle facetten van techniek mee. Bedoeld om hen een gerichte keuze te laten maken waarin zij zich in jaar twee willen specialiseren, met fantastische opleidingen, goede docenten en enthousiaste leerlingen.” Zelf ontwikkelde demokoffers Tijdens het STO Café op 29 september jl. bij ROC van Twente toonde Gert-Jan aan de docenten van STO Twente zijn grote trots: “Een gele koffer met elektromaterialen om zelf allerlei praktijkopdrachten te kunnen doen en een zilveren koffer specifiek voor het programmeren van de praktijkopdrachten. Deze koffers heb ik met mijn collega-docenten tijdens de coronaperiode ontwikkeld en concreet gemaakt, samen met mijn eerstejaars leerlingen.” Hiermee kunnen de leerlingen heel praktisch proeven van een stuk elektrotechniek. Uit deze demonstratie tijdens het STO Café kwam rechtstreeks het verzoek van Eric Raanhuis om een gastles te komen geven op zijn school. Eric is docent PIE aan Het Noordik en kartrekker voor Sterk Techniekonderwijs Twente in de regio Almelo e.o.. Spelenderwijs ontdekken Op donderdag 23 november toog Gert-Jan, samen met zijn praktijkkoffers, naar de gastles voor de derde en vierde jaars PIE-leerlingen van Het Noordik: “Je moet heel scherp krijgen wie je voor je hebt in je gastles. Deze PIE-leerlingen wéten al wat PIE en techniek is en via enkele controlevragen achterhaal ik snel wat hun niveau is. Daar baseer ik vervolgens mijn gastles op. Ik start met concreet laten zien wat spanning is en dat stroom altijd rond moet lopen in een gesloten circuit. Vervolgens laat ik de leerlingen aan de slag gaan met de praktijkkoffers. Ze mogen maken wat ze willen uit het begeleidende boekje, of zelf iets verzinnen. Dat alles onder één voorwaarde: dat de stroom van plus naar min loopt. Hoe? Dat maakt niet uit: door een zoemer, lampje, schakelaar of meer. Doordat de leerlingen mogen maken wat ze zelf bedenken zie je ze vervolgens heel ijverig aan de slag gaan. Dat is precies waar de koffers voor zijn bedoeld: vrij experimenteren.” Hulp van twee studenten ROC van Twente Als side kicks had Gert-Jan ook twee studenten van zijn eigen opleiding meegenomen naar Het Noordik: “Twee enthousiaste jongens uit het derde jaar die het leuk vinden om te helpen. We namen ook een soldeeroefening mee. Onze studenten hebben ooit een dobbelsteen met een microprocessor met programma, baterijhouder en ledjes ontwikkeld. Die ledjes vormen samen de ogen van de dobbelsteen. Leg je daar twee vingers op en maak je daarmee elektrotechnisch een verbinding, dan gaat de dobbelsteen ineens knipperen, rollen, staat ‘ie stil en geeft hij alle ogen van de dobbelsteen in een willekeurige volgorde weer. Dit werkstukje vergt soldeerwerk op een klein printje en dat hebben de leerlingen gedaan onder begeleiding van onze twee studenten.” Gelijkwaardigheid onder leerlingen Wat hebben de leerlingen van elkaar geleerd? Gert-Jan: “Ik stimuleer alle leerlingen elkaar vragen te stellen over elkaars opleidingen. Wat vinden ze goed en wat kan er beter? Daarmee hoop ik te bereiken dat de leerlingen een eerlijk verhaal krijgen aangereikt, want onderling vertellen de leerlingen van vmbo en mbo elkaar gewoon de waarheid. Dat aspect van de gastles vind ik ook heel belangrijk.” Eric Raanhuis: “Het was beslist een leuke en zinvolle gastles. Het was leuk om te zien hoe onze leerlingen reageerden op de ROC-studenten die maar enkele jaren ouder zijn.” Inmiddels zijn er voor de gastles van Gert-Jan ook concrete contacten gelegd met de Waerdenborch in Holten en C.T. Stork College in Hengelo. Ook zin in een gastles elektrotechniek? Heeft jouw vmbo-school ook zin in een gastles Elektrotechniek vanuit ROC Van Twente? Gert-Jan: “Ik sta overal voor open. In overleg is er veel mogelijk, mijn doel is om techniek op de kaart te zetten.” En de praktijkkoffers van Gert-Jan? “Die produceren we niet voor derden, maar elke vmbo-docent techniek mag het ontwerp bij mij opvragen om de koffers zelf te produceren.” Meer weten over de koffer? https://www.rocvantwente.nl/over-ons/nieuws/2022/05/Team-Innovatie-Prijs-2022-van-ROC-van-Twente.html MENU

621fec45-b5bf-42ba-809c-023e98fa6298 Tweede studiereis STO Twente verkent Rotterdam en omgeving De eerste STO Twente studiereis in 2022 naar Eindhoven e.o. was een groot succes en smaakte naar meer. Dus organiseerde Marieke Rinket, programma manager STO Twente, een jaar later een tweede studiereis. Een gemotiveerde groep deelnemers werd op 2 en 3 november ondergedompeld in een gevarieerd (én stormachtig!) programma in en om Rotterdam. Gevarieerd gezelschap Op de eerste dag van de studiereis togen circa 35 deelnemers per touringcar naar Alblasserdam. Eén blik in de bus toonde aan dat zich uit alle subregio’s van STO Twente deelnemers hadden aangemeld. Extra bijzonder was de deelname van Gerben Diersen en John Nijenhuis van ROC van Twente. Zij zijn de kersverse contactpersonen vanuit het ROC van Twente voor alle activiteiten met en voor STO Twente. Super dat deze twee gemotiveerde pleitbezorgers voor een nog betere verbinding tussen het vmbo en mbo meegingen. Ook de deelname van twee docenten uit het Praktijkonderwijs van CSG Reggesteyn was een verrijking. Marieke: “Al met al mochten we een nóg meer diverse groep deelnemers verwelkomen dan op de studiereis van 2022.” Eerste stop: Valk Welding De eerste stop van de studiereis op donderdag 2 november was bij het familiebedrijf Valk Welding in Alblasserdam. Daar werden we hartelijk ontvangen met koffie door Alex Hol en Peter Haspels. Valk Welding ontwikkelt en bouwt kant-en-klare lasrobotsystemen voor kleine tot middelgrote productie-eisen en is partner voor alle lasbenodigdheden. Peter hield een heldere presentatie over Valk Welding met de nadruk op Valk Automation: “Wij leveren all-in-one lasrobotsystemen, maar wij bieden vooral oplossingen! Onze oplossingen gaan vaak naar het buitenland en bestaan uit drie componenten: de robot, de constructie en een softwarepakket. Alles uit één hand en de ideale totaaloplossing voor opdracht gevende bedrijven.” Alex Hol: “Leuk om te melden is dat REMO West-Twente les geeft met onder andere onze oplossingen.” Werven jong technisch talent De presentatie spitste zich al snel toe op hoe Valk Welding erin slaagt om jong technisch personeel te vinden en te binden. Peter: “Zelf startte ik op de LTS, maar helaas is die opleiding er bijna niet meer. Gelukkig is er heel veel hernieuwde aandacht voor techniekinstroom met bijbehorende budgetten. Heel belangrijk, want het gaat niet alleen om technisch personeel voor onszelf, maar ook voor onze klanten. Als zij geen technische medewerkers kunnen vinden vervalt hun productie en dus ook onze klanten.” Valk Welding onderhoudt veelzijdig contact met scholen om de interesse van leerlingen voor techniek te helpen vergroten. Peter: “We starten daarmee zelfs al in het vmbo. Hoe? Door deze leerlingen laagdrempelig met onze lastechnieken kennis te laten maken. Hoe eerder hoe beter.” Peter gaf een concreet voorbeeld: “Op heel veel scholen hebben we vanuit Valk Welding een budgetvriendelijke lasrobot draaien. De laatste jaren zijn we ook actiever met cobots, ook richting het onderwijs. Voor het mbo bieden we modules om de leerlingen daarmee te leren programmeren.” Uiteraard biedt Valk Welding ook veel stageplekken voor verschillende technische richtingen. Peter: “Gemiddeld hebben we wel circa tien tot 15 leerlingen op stage. Eveneens proberen we stageplekken bij onze klanten te organiseren om elkaar maximaal te helpen.” Peter gaf een concreet voorbeeld van de urgentie: “Als je nu googelt op de functie van programmeur voor lasrobots dan krijg je meer dan 300 hits.” Rondleiding met onder andere cobots Na de presentatie was het tijd voor een rondleiding door Valk Welding. Het oog van de deelnemers viel vooral op de door Peter Haspels tijdens de presentatie genoemde cobots. Ook in de regio Twente rukt de zogeheten cobot op, dit staat voor collaboratieve robot. Dit is een handzame robot met één arm die bijvoorbeeld kan lassen nadat de operator deze heeft geprogrammeerd voor een specifieke lasopdracht. Ook Valk Welding werkt met cobots en de deelnemers vanuit STO Twente mochten de cobot onder professionele begeleiding programmeren en uitproberen. En als het aan sommige deelnemers ligt, komt er ook een cobot in hun Technolab. De ongekende technische wereld achter het Oceanium Na een heerlijke en gastvrije lunch bij Valk Welding reed de bus de deelnemers naar een winderige en natte Diergaarde Blijdorp. Na een voor iedereen vrije wandeling door de dierentuin splitste de groep zich op en gaven vrijwilligers een technische rondleiding achter de schermen van Oceanium. Dit is het grootste project van Blijdorp tot nu toe. In het Oceanium ga je op ontdekkingsreis door de oceanen. Daarnaast ga je ook een stuk weer terug aan land, waar een aantal landdieren uit Midden-Amerika en woestijndieren in de 'Zee van Cortez' te zien zijn. Het Oceanium heeft onder andere een haaientunnel, walvisexpositie, publiekslaboratorium, koraalrif, kelpwoud en een vogelrots vernoemd naar Bass Rock. De haaientunnel is spectaculair omdat je in een glazen tunnel ónder de zwemmende haaien wandelt. De rondleiding liet letterlijk achter de schermen zien hoeveel techniek er komt kijken om het Oceanium draaiende te houden. Zeewater Dé grootste technische uitdaging is om de vissen schoon zeewater te garanderen. Alle aquaria in het Oceanium bevatten schoon zeewater, in totaal is dat meer dan acht miljoen liter water. Maandelijks wordt er maar 2 tot 5% van het totaal ververst, dit is te danken aan de 10 filters die met 22 verschillende modules het water schoonhouden. Hierdoor kan al het water in de haaienbak (3375 m³) in 160 minuten volledig gefilterd en rondgepompt worden. Het waterfiltersysteem was dan ook adembenemend met een waar doolhof aan tanks en leidingen. Ook krijgt Blijdorp water uit een containerschip van Maersk dat zeewater inlaadt in haar ballasttanks op volle zee in de buurt van Canada. Sunport Op het dak van het Oceanium bevindt zich de grootste zonne-energiecentrale van Nederland binnen de bebouwde kom. De centrale heeft de naam 'Sunport' gekregen. Het 5000 vierkante meter dakoppervlak van het Oceanium bevat rond de 3400 zonnepanelen, met een gezamenlijk vermogen van 510 kilowattpiek. De zonnecentrale levert circa 325.000 kWh elektriciteit per jaar. Blijdorp gebruikt die opgewekte elektriciteit gelijk in het Oceanium zelf, vooral bij de koeling van het verblijf van de koningspinguïns. De zonne-energiecentrale heeft bijna 3,9 miljoen euro gekost, inclusief de bouw, het onderhoud en een educatief programma. Wat opviel tijdens de rondleiding is hoeveel technisch personeel er samen de schouders onder zet om Oceanium achter de schermen draaiende te houden. Met veel technische functies op mbo-niveau, en ook hbo-niveau. Waaierig besluit dag één Na de rondleiding stormde Ciara zó hard dat buiten rondlopen niet langer verantwoord was. Door de stromende regen en bulderende wind ging het gezelschap naar hotel Van der Valk voor een heerlijk diner. Helaas kon door de storm de geplande rondvaart met de Ostara door de Rotterdamse havens niet doorgaan! De avond werd dan ook benut voor onderling netwerken en een deel van de deelnemers zette dat nog voort in de binnenstad. Kortom, dag één van de studiereis was gezellig, veelzijdig maar vooral ook heel leerzaam! MENU

7c82474f-928f-449d-986b-04fdd1100e98 Slim: docenten groepsgewijs opleiden tot XR expert Extended Reality (XR) is een paraplu-term voor Virtual Reality (VR), Augmented Reality (AR) en Mixed Reality (MR). Hiermee is in techniekonderwijs oneindig veel mogelijk. Dat besef is ook binnen STO Twente breed doorgedrongen. Echter, het risico bestaat dat XR blijft hangen op het niveau van een aanlokkelijk speeltje. De kunst is juist om XR in je onderwijs structureel in te bedden in je curriculum vanuit een stevige visie en beleid. Breed gedragen binnen de school en beleidsmatig gemonitord voor een lange tijd. Die stap kan de STO subregio Rijssen - Holten nu zetten door de training van een grote groep XR experts, afkomstig van zowel CSG Reggesteyn als de Waerdenborch. Scholen bundelen krachten De STO subregio Rijssen-Holten heeft een aantal XR experts opgeleid via meerdere bijeenkomsten, georganiseerd door Ewout Warringa van XR Learning. Hij is een expert in XR met visie en heel veel contacten, een actieve pionier. Marcel Vaneker van SG De Waerdenborch: “Wij wilden graag XR experts opleiden en XR in ons onderwijs inbrengen. Maar hoe pak je dat aan? We kwamen in contact met Ewout, hij had een veelzijdige training opgezet. De scholen Reggesteyn en de Waerdenborch hebben de krachten gebundeld en een groep samengesteld van docenten uit beide scholen vanuit ook verschillende secties.” De winst van twee scholen laten samenwerken tijdens de training tot XR-expert? Marcel: “Een betere samenwerking, ook tussen de vmbo-scholen in de STO regio én daardoor een platform om ervaringen en kennis uit te wisselen.” Meer binding, begrip en enthousiasme Marcel: “Als je een hele klas met XR wil laten werken, dan vraagt dat toch wel wat van een docent. Dat kan docenten afschrikken. Juist door de training tot XR expert te organiseren voor een gerichte groep docenten creëer je veel meer binding, begrip en onderlinge kennisuitwisseling. Veel van onze collega’s staan te trappelen om XR te ervaren, niet alleen binnen de techniekvakken, maar bijvoorbeeld ook een gymdocent, docent aardrijkskunde en kunstdocent. We zien dat er ook weer nieuwe geïnteresseerde docenten zijn die XR in hun vak willen inzetten. Met XR kun je extra laten zien dat techniek overal is. Dus kun je XR op alle vakgebieden inzetten zoals ook binnen Zorg en Welzijn. Dat sluit aan bij de verbreding die de minister voor de tweede periode van STO voor ogen heeft.” Actueel issue: Visie/beleid en onderzoek De meerdere trainingen werden afwisselend op de deelnemende scholen gegeven en behandelden achtereenvolgend vier onderwerpen. Maarten Scholten: “We kregen de laatste stand van zaken aangereikt op het vlak van hardware, content, didactische skills en ook visie/beleid en onderzoek.” Marcel: “Extended Reality heeft een enorme meerwaarde voor het leren. Echter, het gaat niet alleen om de aanschaf van de hardware, de juiste content en de didactische skills. Net zo belangrijk is dat vanuit elke laag in de schoolorganisatie iemand meedenkt over visie/beleid en onderzoek. Het is essentieel dat je die elementen in je school voor XR goed neerzet voor het geslaagd toepassen ervan, ook op de langere termijn. Dat betekent dat je de docenten gericht begeleidt en ondersteunt bij de implementatie en toepassing van XR vanuit een gerichte visie en beleid. Twee kernvragen spelen hierin een rol: waar gaan we naartoe binnen de scholen met XR? En hoe gaan we dit met elkaar gestructureerd en duurzaam inzetten?” Visiebijeenkomst voor lange termijn Na de trainingen/opleiding voor de XR experts werd ook gekeken naar de lange termijn. Ewout heeft hiervoor speciaal een visiebijeenkomst georganiseerd. Daar was de Belg Carl Boel (Co-founder Dexr, Founder Virtual Learning is Reality en PhD-Researcher Universiteit Gent) online aanwezig om zijn kijk en ervaring te delen. In Vlaanderen heeft het ministerie van onderwijs het belang van VR in de school al beschreven. Ook gaf Cor De Ridder in deze bijeenkomst uitleg over de ontwikkelingen met XR binnen het profiel BWI en als afsluiting was er een praktische workshop van Freek Teunen over de mogelijkheden van Wintor AR Tours binnen het onderwijs. Gericht geïnvesteerd in hoge aantallen VR-brillen Maarten: “Wij horen met XR bij de innovators. Voor zover wij weten is alleen de STO-regio Rijk van Nijmegen actief met het trainen van XR experts via een groep docenten. Wat ons ook uitzonderlijk maakt als subregio Rijssen – Holten binnen STO Twente is dat we de beschikking hebben over 140 VR brillen. Elke VR-Expert heeft een eigen VR bril. Daarnaast heeft elke vestiging van de Waerdenborch en Reggesteyn een set van 30 VR brillen, zodat een docent met de hele klas in één keer in VR een bezoek kan brengen aan een bouwplaats, autofabriek, het Louvre of het Anne Frankhuis. De docent krijgt hierbij de eerste keren ondersteuning van een VR Expert. Dit versnelt het leerproces enorm en wordt ook als grote meerwaarde ervaren. Een grote investering, maar wel één die op korte termijn en lange termijn zijn vruchten gaat afwerpen. Niet alleen bij leerlingen, maar ook bij docenten.” Aansluiting bij bedrijfsleven Marcel Vaneker: “Ook sluiten we hiermee veel beter aan op de technische bedrijven waarmee we binnen STO samenwerken. Daar is XR vaak al gemeengoed. Bijvoorbeeld bouwbedrijf Haafkes uit Goor werkt hier al mee. Hiermee sluiten we met XR dus aan op de lijn vanuit school naar het technische bedrijfsleven.” Tot slot heeft Maarten een belangrijke tip voor andere vmbo-scholen: “Kijk heel goed naar welke licentie je afsluit voor de maatwerk applicaties en content voor je XR lessen. Check dat de licentie wordt onderhouden en vernieuwd en ook welke kosten hierbij komen kijken. Op grond hiervan kun je een goede afweging maken tussen of je als school zelf software en content wil laten ontwikkelen of een licentie koopt voor bestaande content en dit juist uitbesteedt.” MENU